Ptaki szponiaste fascynowały ludzi od zarania dziejów. Z jednej strony uznawane były za zwierzęta szlachetne, odważne oraz waleczne, z drugiej strony kojarzono je z okrucieństwem i zaciekłością. Dla większości ludzi skrzydlate drapieżniki, szczególnie potężne orły czy szybkie sokoły są symbolem wolności i swobody. Z tego względu sokolnictwo budzi często wiele sprzecznych emocji. Widok konia z klapami na oczach nikogo nie dziwi, ponieważ obraz ten towarzyszy nam na co dzień i przywykliśmy do niego na przestrzeni lat. Sokół w kapturku siedzący na rękawicy sokolniczej to jednak w obecnych czasach dość niespotykane zjawisko. „W jakim celu oswajane są ptaki szponiaste? Czy nie dzieje im się krzywda?” – to jedne z wielu pytań jakie miałam okazję usłyszeć. Odpowiedź wydaje się prosta.
Zgodnie z oficjalną definicją sokolnictwo to układanie ptaków szponiastych do łowów. Celem wspomnianego „oswajania” ptaków jest polowanie z nimi. Nie wyrządza się im zatem szkody, zachowując ich naturę i dbając o ich potrzeby. By to wyjaśnić potrzeba odpowiedzieć sobie na wiele pytań, w tym cofnąć się do zamierzchłych czasów i przenieść na azjatyckie stepy, gdzie sokolnictwo ma swoje początki.
Hej, sokoły!
Jak łatwo sobie wyobrazić zdobywanie pokarmu kilka tysięcy lat temu było znacznie trudniejsze niż obecnie. Polowanie wymagało dużego doświadczenia i umiejętności. Czasami jednak udawało się zdobyć pożywienie w łatwiejszy sposób, np. gdy sokół upolował swoją ofiarę, a następnie siadał z nią na ziemi i zaczynał się posilać. Wystarczyło podejść i spłoszyć drapieżnika (który ze względu na niewielką masę nie był w stanie odlecieć z dodatkowym obciążeniem) i ukraść mu jego zdobycz. Zanim ptak szponiasty dobrał się do mięsa, najpierw musiał oskubać ofiarę z piór lub sierści. Człowiek zyskiwał więc spory kawałek dobrego mięsa, jeśli pojawiał się w odpowiednim momencie. Aby jednak trafić na taką okazję trzeba mieć bardzo dużo szczęścia. Co więc zrobić, aby móc częściej korzystać z tego co upoluje sokół? Oswoić go i nauczyć, by polował dla nas. Nic prostszego, prawda? Otóż nie do końca.
Ptaki szponiaste to bardzo dumne zwierzęta. Ich wrodzona dzikość powoduje, że nie da się ich oswoić jak psa czy kota. Możemy je jedynie „ułożyć”, czyli wejść w swego rodzaju układ – ja ci pomagam w polowaniu, a w zamian dostaję część mięsa. Jest więc to relacja na zasadzie partnerstwa. Jeśli sokół uzna, że nie potrzebuje człowieka, odleci od niego i już nie wróci. W tym więc cała sztuka, aby przekonać do siebie ptaka, że jednak warto współpracować.
Początki sokolnictwa w praktyce
Jesienią odławiano z natury młode tegoroczne ptaki, a następnie przyzwyczajono je do człowieka. Zwykle przełom następował po pierwszych kilku dniach, kiedy to ptak po wielu godzinach spędzonych z człowiekiem zaczynał jeść małe kawałki mięsa. Następnie uczony był, że po każdym przylocie na rękę dostaje on nagrodę w postaci jedzenia.
Okres zimy jest bardzo ciężki dla drapieżników. Śmiertelność bywa wówczas wysoka, dlatego fakt, że mają one w tym czasie zapewnione stałe źródło pokarmu, jest bardzo ważny. Dodatkowo młode ptaki często nie są zaprawione w polowaniu, a przy pomocy człowieka mogą zdobyć cenne doświadczenie w chwytaniu większej zwierzyny niż ta, którą prawdopodobnie wybrałyby w naturze. W czasie zimy polowały więc na zdobycz wytropioną przez człowieka, co zwiększało ich szanse na skuteczny atak. Wiosną natomiast, kiedy nie brakowało zwierzyny, a co za tym idzie dużo łatwiej było zdobyć pokarm, ptaki wypuszczano, dzięki czemu miały możliwość znalezienia partnera i założenia gniazda. Dlaczego? Ponieważ w tym okresie wymieniały pióra, a ze względu na dosyć wysoką temperaturę były mniej chętne do polowania. Trzymanie ich cały rok byłoby więc nieopłacalne. Była to korzyść obustronna– człowiek pomagał ptakowi przeżyć najtrudniejszy czas w roku, natomiast ptak polując dostarczał pokarm człowiekowi.
Jak więc możemy zauważyć, początkowo sokolnictwo faktycznie było jedynie metodą zdobycia pokarmu. Z czasem jednak przestało być tylko wspólnym polowaniem, a zyskało charakter szlachetnej rozrywki, stając się elementem kultury łowieckiej wielu narodów. W średniowieczu polować z ptakami mogli jedynie królowie i szlachta, a więc był to swego rodzaju przywilej, „sport” dla wybranych. Później, kiedy zaczęto używać broni palnej, stopniowo sokolnictwo zaczęło być wypierane, aż pod koniec XVIII wieku praktycznie zniknęło na ziemiach polskich.
Sokolnictwo dziś
Współcześnie sokolnictwo ma zupełnie inny charakter niż dawniej. Sokolnicy nie tylko polują ze swoimi podopiecznymi, ale często zajmują się również edukacją i ochroną obiektów takich jak lotniska czy stadiony. Chociaż metody sokolnicze niewiele się zmieniły na przestrzeni lat, to zostały wzbogacone o nowe rozwiązania technologiczne, m.in. telemetrię pozwalającą namierzyć zgubionego ptaka. Nie bez znaczenia pozostaje też fakt, że obecnie w Polsce odłów dzikich ptaków jest nielegalny. Wszystkie ptaki sokolnicze pochodzą z zarejestrowanych hodowli i wymagają odpowiednich dokumentów. Co ciekawe, choć tradycja sokolnicza ma kilka tysięcy lat, dopiero w ostatnim stuleciu zaczęto ptaki rozmnażać w niewoli. To krok milowy w ochronie dzikich ptaków szponiastych, ponieważ umożliwiło to odbudowanie populacji zagrożonych gatunków takich jak sokół wędrowny.
Sokolnictwo jest więc czymś znacznie więcej niż tylko dziedziną łowiectwa. Przede wszystkim to wielowiekowa tradycja i nasze dziedzictwo kulturowe, które powinniśmy pielęgnować.
Na pytanie czy ptakom sokolniczym dzieje się krzywda zwykle odpowiadam, że podopieczni sokolników zapewnione mają wszystkie podstawowe potrzeby. W odróżnieniu od ptaków w ogrodach zoologicznych mogą swobodnie latać i polować, a więc nie odczuwają dyskomfortu życia w niewoli. Ptaki znajdują się pod opieką wyedukowanych opiekunów, potrafiących zadbać o wszystkie potrzeby swoich podopiecznych. Czasami jednak jako ludzie popełniamy pewne błędy, z powodu których nasze zwierzęta cierpią i musimy o tym pamiętać. To właśnie dlatego sokolnictwo nazywane jest sztuką popełniania jak najmniejszej ilości błędów. Jeśli sokolnik ma wątpliwości co do tego czy dobrze zajmuje się swoim podopiecznym, jest to dobry znak, ponieważ oznacza to, że dana osoba nie spoczywa na laurach tylko cały czas dąży do tego, by uprawiać sokolnictwo jak najlepiej.
Z pamiętnika sokolnika
Czym dla mnie prywatnie jest sokolnictwo? Posłużę się historią, która w idealny sposób oddaje emocje które towarzyszą mi na co dzień w mojej pracy z ptakami.
Przede mną rozpościerają się bezkresy pól i łąk. Jest niemal zupełna cisza. Z oddali dobiega jedynie delikatny dźwięk podskakującego dzwoneczka przymocowanego do skoku sokoła. Ptak czatuje około 300 metrów nade mną czekając na sygnał. Pies robi twardą stójkę. Już wiem, że w kępie traw kryje się bażant. Obserwuje sokoła wyczekując na moment, gdy zrobi kolejne okrążenie i ustawi się głową w kierunku psa. Czuję jak wzbiera we mnie adrenalina. Mija kilka sekund, a mam wrażenie jakbym stała tam godzinami. Jedynie osoba o wielkiej pasji jest w stanie zrozumieć te emocje. Dziesiątki godzin spędzone na budowaniu więzi ze swoim podopiecznymi sprowadzają się do tej jednej chwili. Wreszcie sokół ustawiony jest idealnie.
-Naprzód!- krzyczę do psa.
Wyżeł rzuca się w kępę traw. Mija kilka sekund. „No dalej”- mówię do siebie w myślach. Jeśli bażant za moment nie wyleci, sokół może odwrócić się w złą stronę i z ataku nici. Pies z nosem ku ziemi nerwowo szuka uciekającego bażanta. Już tracę nadzieję, gdy nagle piękny kogut wzbija się w niebo. Towarzyszy mu charakterystyczny furkot skrzydeł. Kieruję wzrok na wędrownego, który w tym momencie jest jedynie niewielką plamą na niebie. Sokół pikuje z nieprawdopodobną prędkością. Słychać jedynie świst powietrza. Bażant choć nie jest tak szybki jak „żywa strzała” opisywana przez Sokołowskiego, przewyższa sokoła swoim sprytem. Leci około pięć metrów nad ziemią, ale w ostatniej chwili zniża lot, dzięki czemu unika śmiercionośnego uderzenia. Nim sokół zdąży nawrócić kogut ląduje w kukurydzy. Moje serce bije jak szalone. Patrzę z podziwem zarówno na koguta, którego wola życia jest tak silna, że przez ostatnie lata opracował swoje sztuczki do perfekcji, jak i na mojego sokoła, który z niezwykłą lekkością wykonuje wspaniałe akrobacje jakby był jednością z niebem. Wiem, że w trakcie ataku jestem jedynie niewidzialnym obserwatorem spektaklu przyrody. Pomału emocje opadają. Chociaż nie udało się upolować koguta, nie czuję żadnego rozczarowania. Przeżycia towarzyszące niezwykłemu pościgowi są nagrodą samą w sobie. Przywołuję sokoła nagradzając go kawałkiem mięsa, natomiast psa poklepuję po plecach. Jestem wdzięczna za to, że mogę uczestniczyć w tym swoistym tańcu natury, w którym naturalni wrogowie – pies i sokół- współpracują ze sobą.
W tym krótkim tekście kryje się prawdziwa istota i kwintesencja sokolnictwa, którą jest jedność z naturą. Prawdziwy sokolnik nie tylko dba o swojego podopiecznego, ale również szanuje zwierzynę. Nie jest nastawiony na ilość, ale na jakość. Docenia kunszt swojego ptaka bez względu na to czy atak był skuteczny. Przede wszystkim sokolnik to osoba zakochana w naturze, dla której ptaki szponiaste to całe życie. Która chce je poznawać i odkrywać na nowo każdego dnia, dbając o ich komfort i dobrostan.
Sokolnictwo to nie sport ani hobby. To sposób życia.
Czy wiesz, że…
- 16 listopada 2010 roku sokolnictwo zostało wpisane zostało na Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Od tego momentu co roku w tym dniu obchodzimy Światowy Dzień Sokolnictwa.
- 12 lat później, 14 grudnia 2021 roku, po wielu latach starań członków Polskiego Klubu Sokolników PZŁ „Gniazdo Sokolników”, polskie sokolnictwo wpisano na Reprezentatywną Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego Ludzkości UNESCO.