„Kwiecień plecień, bo przeplata, trochę zimy, trochę lata”

Stare przysłowie, a jakże prawdziwe. Właśnie mija połowa czwartego miesiąca roku, a my faktycznie doświadczyliśmy dynamicznych zmian kwietniowej aury.

Świat roślin wczesnowiosennych

Kwiecień to czas spektakularnych widoków na łany kwitnących roślin, kiedy las znajduje się jeszcze w tzw. aspekcie wiosennym. W Nadwarciańskim Parku Krajobrazowym, a właściwie w parku przy Ośrodku Edukacji Przyrodniczej w Lądzie oraz wokół pałacu w Ciążeniu, można podziwiać dywany kwitnących geofitów, m.in. zawilców gajowych i ziarnopłonów wiosennych. W Parku Krajobrazowym Promno do wymienionych wyżej kwitnących geofitów dołączają zawilce żółte i kokorycze puste. Za to w koronach dębów na terenie Przemęckiego Parku Krajobrazowego pojawiają się liście, które w istotny sposób zmieniają warunki świetlne panujące na dnie dąbrów świetlistych, chociaż nadal dociera tam dużo światła. Dęby szypułkowe królujące w krajobrazie Rogalina i okolic kwitną irozwijają liście. A w Puszczy Zielonka, na jedynym udokumentowanym stanowisku w Wielkopolsce, w specjalnie utworzonym rezerwacie, kwitnie żywiec dziewięciolistny. Świeże i wilgotne żerkowsko-czeszewskie lasy liściaste są areną dla kwitnącego łuskiewnika różowego, który jest rośliną pasożytniczą korzeni wielu gatunków drzew i krzewów. Lednicki Park Krajobrazowy historią, wiatrakami i wierzbami stoi. Aby naraz uświadczyć każdej z tych rzeczy wybierzcie się do Moraczewa, gdzie przy grodzisku pospacerujecie aleją wierzbową z wiatrakami w tle. Powinniście wiedzieć, że naszej parkowej inicjatywy w Lednickim Parku Krajobrazowym odbywa się akcja ochrony i odtwarzania tradycyjnych alei wierzbowych, tak charakterystycznych dla tego obszaru. Już setki lat temu pierwsze wierzby, których korzenie m.in. silnie wiążą grunt i wspierają meliorację, sadzili tutaj osadnicy olęderscy. To niezwykłe drzewo, pełne osobliwości i tajemnic, o czym przekonacie się w artykule: Parkowe Dziwadła: Witajcie w Świecie Przyrodniczych Osobliwości! Dlatego, jeśli marzy Wam się wierzba w ogrodzie, w kwietniu nadal masz szansę ją zasadzić, wykorzystując do tego żywokół.

Zapraszamy na cykl „Parki z Natalią” – o fenologii w parkach krajobrazowych

W poprzednim artykule nie przyznałam się Wam do jednej rzeczy. Fenologia, bo o niej mowa, pojawiła się i poprzednio, i teraz. To nie przypadek. Chcę Was oficjalnie zaprosić do śledzenia cyklu „Parki z Natalią” dotyczącego sezonowych zmian jakie możemy dostrzec w przyrodzie, na przykładzie wielkopolskich parków krajobrazowych oczywiście. Obserwacja otaczającej środowiska jest w stanie pozwolić nam cieszyć się tym co „tu i teraz”, odpocząć, ale i poszerzyć perspektywę, być może podobnie jak w mickiewiczowskiej „Odzie do młodości”: „sięgaj, gdzie wzrok nie sięga”. Dobrze wiemy, że każdy z nas ma takie możliwości. Odpoczywajmy zatem, także aktywnie, a poznamy świat przyrody „od kuchni”.

Fenologia – niezbity dowód na zmiany klimatu  

Według definicji Encyklopedii PWN fenologia, na którą składają się fitofenologia i zoofenologia, to nauka zajmująca się badaniem przemian zachodzących w życiu roślin i zwierząt, które wiążą się ze zmiennością pór roku oraz zjawisk atmosferycznych. W dobie zmian klimatu, których jesteśmy świadkami od wielu lat, okazuje się, że rośliny są dobrym wskaźnikiem tychże zmian. Badania fitofenologiczne opierają się na obserwowaniu i notowaniu dat początku wystąpienia kolejnych zjawisk, takich jak: otwieranie się pączków liściowych, kwitnienie, listnienie, dojrzewanie i rozsypywanie owoców i nasion, zmiana barwy i opadanie liści. Generalnie w naszych szerokościach geograficznych wyróżniamy siedem tzw. fenofaz (fenologicznych pór roku, związanych z ww. fazami rozwoju roślin). Są to kolejno: zaranie wiosny, wczesna wiosna, pełnia wiosny, wczesne lato, lato, wczesna jesień, jesień oraz funkcjonująca samodzielnie zima, w której następuje przerwa w wegetacji. Skarbnicą informacji na ten temat jest portal Agrometeo oraz portal Obserwator należące do Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej Państwowy Instytut Badawczy.

Nie dziwi więc, że w ostatnich latach wśród naukowców, ekologów, ogrodników, rolników, a także pasjonatów przyrody, obserwujemy wzrost zainteresowania fenologicznymi porami roku. Obserwacje zmian w poszczególnych fenofazach jasno wskazują, że terminy te znacznie się przesuwają, zwłaszcza wiosną i jesienią. Ma to związek ze wzrostem średnich temperatur w poszczególnych sezonach. Wspominany wyżej raport IMGW PIB wskazuje, że na początek danej fazy rozwoju rośliny i co za tym idzie fenologicznej pory roku, najsilniejszy wpływ wywiera temperatura poprzedzających 2–3 miesięcy. Innymi słowy, wiosna przychodzi wcześniej, ponieważ wegetacja rozpoczyna się wcześniej, a jesień przychodzi później, a także trwa dłużej niż kilkadziesiąt lat temu. Tego jak wyglądają zimy w ostatnich latach, już nawet nie wspominam.

Jest zbyt sucho!

Po ciepłym, niemal letnim początku kwietnia, przyszła pora na spore ochłodzenie – nieprzyjemny wiatr, w zależności od regionu słabsze lub silniejsze opady śniegu, nocny mrozek. Jednak w przedświątecznym tygodniu niższe temperatury zostały zastąpione przez letnią aurę z pełnym słońcem. Czy czegoś Wam w tej przeplatance pogodowej nie zabrakło? Bo mi tak. Brakuje deszczu, którego jest jak na lekarstwo i nie zanosi się także, by miałoby to się wkrótce zmienić. Wygląda na to, że susza, mimo, że nieproszona, zadomowiła się u nas na dobre. Można by tu długo wymieniać różne argumenty co oznacza taki stan rzeczy, ale jedno jest pewne – brak regularnych opadów odbija się negatywnie na środowisku. W jaki sposób wiosna ma się rozbudzić z letargu, skoro brakuje głównego paliwa napędzającego rozwój i wzrost roślin, czyli wody? Ludzie także nie pozostają na brak opadów obojętni. Mnie samą, tylko z czysto ludzkiej perspektywy, nic bardziej nie doprowadza do szału niż wszechobecny kurz, będący konsekwencją suszy. Myślę jednak, że to tylko jedna z wielu wiosennych refleksji, która i Was nie omija.

Susza wczesną wiosną jest złym sygnałem dla przyrody i dla nas, fot. Pixabay

Pierwiośnie

Po nieśmiałym przedwiośniu, czyli zaraniu wiosny, które często rozpoczyna się już w lutymi trwa zwykle do początku kwietnia, w przyrodzie następuje czas na wczesnowiosenne rozbudzenie. Oznacza to, że wkraczamy w kolejną fenologiczną porę roku. To pierwiośnie, czyli wczesna wiosna, trwająca zazwyczaj od około połowy kwietnia do drugiej dekady maja. W tym okresie kwitną drzewa owocowe, takie jak: jabłoń, grusza, czereśnia i wiśnia czy krzewy i krzewinki: porzeczka czerwona, czeremcha zwyczajna, borówka czarna i poziomka oraz drzewa (modrzew), a także symbole pierwiośnia – pierwiosnki lekarski i wspaniały.. Na drzewach pojawiają się pierwsze liście brzozy brodawkowatej, buka zwyczajnego, dębu szypułkowego i klonu zwyczajnego.

Jabłoń kwitnąca pośród pól Sierakowskiego Parku Krajobrazowego, fot. archiwum ZPKWW (K. Ferenc)

Bezkręgowce wychodzą z zimowego ukrycia

W kwietniu pośród najmniejszych z najmniejszych, a więc u bezkręgowców, także panuje już spore poruszenie. W drugiej połowie miesiąca z poczwarek zimujących m.in. w Lednickim Parku Krajobrazowym, które przetrwały zimę, wyłaniają się pierwsze dorosłe pazie królowej. Z kolei w Rogalińskim Parku Krajobrazowym przeobrażone jesienią zeszłego roku dorosłe koziorogi dębosze powoli dojrzewają do wyjścia na powierzchnię. Czy wiecie, że wkraczające w drugi rok życia bagniki przybrzeżne, mieszkańcy miedzichowskich lasów, przechodzą swoją ostatnią w życiu wylinkę i dojrzewają do rozrodu? Co ciekawe dla wielu samców bardzo często pierwsza wspólna noc jest jednocześnie ostatnią, niewielu z nich ją przeżywa.

Kwiecień miesiącem płazów

Z perspektywy ewolucji to płazy jako pierwsze kręgowce wyszły na ląd. Obecnie, miliony lat później, część ich życia nadal związana jest z wodą. Wracają do niej na czas rozrodu. Kwiecień zdecydowanie należy do tych lądowo-wodnych zwierząt. W Dolinie Baryczy w stawkach, rozlewiskach, a nawet w kałużach godują żaby trawne i żaby moczarowe. Ropuchy szare, którym udało się bezpiecznie przekroczyć ruchliwe drogi, odbywają swoje gody w zarybionych stawach.

Powidzkie noce nad oczkami wodnymi mokradłami mijają traszkom zwyczajnym i traszkom grzebieniastym w rytmie tańców godowych. Co za spektakularny widok! Gdzie indziej z małych śródpolnych oczek wodnych, których nie brakuje w Parku Krajobrazowym im. gen. Dezyderego Chłapowskiego, spod wody dobiegają ciche głosy godowe samców grzebiuszki ziemnej. Nieco dalej, bo dla występującej w Przemęckim Parku Krajobrazowym rzekotki drzewnej, niewielkie zbiorniki wodne w pierwsze cieplejsze to idealne miejsce do rozrodu i koncertów w takt rechotu samców.

Gady nie pozostają w tyle za płazami. W ciepłe dni budzą się ze snu zimowego jaszczurka zwinka i gniewosz plamisty, a także padalec, które żyją na skrajach miedzichowskich borów sosnowych.

Pracowite ptaki – po długiej wędrówce z zimowisk, budują swoje gniazda i przystępują do lęgów

W kwietniu z zimowisk do szuwarów Nadgoplańskiego Parku Krajobrazowego zaczynają powracać pierwsze bączki. To małe ptaki wielkości sójki, skryte i ciche, których powrót jest rozciągnięty w czasie i trwa nawet do końca maja. Jeśli zima dopisała i Warta rozlała się szeroko po dolinie, to w Nadwarciańskim Parku Krajobrazowym zatrzymują się tysiące ptaków w swojej drodze na północ. Wśród nich znajdują się coraz rzadsze już kaczki: płaskonosy, rożeńce, cyraneczki i świstuny. Na nieboskłonie, chociaż też coraz rzadziej, można dostrzec czajkę – damę nadwarciańskich łąk. W skromnych gniazdach, które zakłada w niewielkich dołkach wyścielonych trawą, składa jaja. W czeszewskich lasach intensywnie bębnią dzięcioły, m.in. liczny tu dzięcioł średni. Występowanie tego ptaka uzależnione jest od dostępności starych drzew, których w okolicy Czeszewa nie brakuje. Jego populacja jest jedną z największych w Wielkopolsce.W koronach drzew najstarszych lasów do lęgu przystępuje bocian czarny – bliski krewniak bociana białego, chociaż znacznie rzadziej spotykany. Pod koniec miesiąca na tereny, którymi mądrze niegdyś zarządzał gen. Dezydery Chłapowski z położonych w półpustynnej strefie Sahelu zimowisk powraca błotniak łąkowy. To smukły ptak szponiasty, który zasiedla krajobraz rolniczy. Gniazduje na ziemi, najczęściej w uprawach zbóż, rzadziej na łąkach oraz w ziołoroślach, co zazwyczaj jest dużym zaskoczeniem dla rolników uprawiających takie pola. Z kolei w najgłębszych ostępach Sierakowskiego Parku Krajobrazowego, w dobrze ukrytych miejscach, rodzice opiekują się młodymi puchaczami. W użytku ekologicznym Jaskółcza Skarpa jaskółki brzegówki drążą nowe tunele gniazdowe.

Czajka – dama nadwarciańskich łąk, fot. archiwum ZPKWW (T. Skorupka)

Ciekawy przypadek borsuczych godów

W Parku Krajobrazowym Dolina Kamionki na świat przychodzi nowe pokolenie bobrów, a ich kilkuletnie rodzeństwo opuszcza rodziców i wyrusza na poszukiwanie własnego terytorium. W lasach Promna z zimowego snu budzą się orzesznice. Po wybudzeniu te małe gryzonie intensywnie żerują. Wczesna wiosna nie obfituje w orzechy i nasiona drzew, dlatego teraz zajadają się pączkami drzew, owadami i kwiatami. W Puszczy Zielonka trwa szczyt aktywności rozrodczej borsuków. Co ciekawe, chociaż borsucze gody trwają właśnie teraz, to zapłodnienie nastąpi dopiero w grudniu dzięki zjawisku tzw. opóźnionej implantacji.

Samiec sandacza strzeże jaj

Mocniejsze promienie słońca stymulują rozwój unoszącego się w toni wodnej planktonu – nocami żerują na nim sielawy – małe ryby z rodziny łososiowatych – jeden z symboli Powidzkiego Parku Krajobrazowego. Po kilku latach spokojnego życia pod dnem rzeki Kamionki, larwy minogów strumieniowych, tzw. ślepice, wykształcają oczy i płetwy, przeobrażając się w postacie dorosłe. W Nadgoplańskim Parku Krajobrazowym samce sandaczy budują na dnie jeziora Gopło gniazda, w których samice składają ikrę. Samce, jako troskliwi ojcowie, będą strzegłi jaj przez cały okres inkubacji.

Kwiecień to miesiąc w trakcie którego wiosna przybiera na sile, natura dynamicznie rozkwita. Przyroda demonstruje swoją różnorodność, siłę odradzania oraz jednocześnie swoją niezwykłość i delikatność. Doświadczajmy tego w pełni, na przykład podczas wiosennej wizyty w którymś z wielkopolskich parków krajobrazowych.

Oparcowanie: Natalia Marciniak-Musiał