Mała architektura sakralna jest obecna w każdym regionie Polski. Należą do niej głównie kapliczki, figury świętych i krzyże przydrożne, które są nieodłącznym, jakże charakterystycznym elementem krajobrazu kulturowego naszego kraju, a w szczególności krajobrazu wiejskiego. Każdy z takich obiektów niesie swoją indywidualną historię, a my staramy się ją poznać — na początku w Lednickim Parku Krajobrazowym.
Listopad, za sprawą dni Wszystkich Świętych (1.11) i Zadusznych (2.11), w polskiej kulturze ma szczególny wymiar – duchowy, społeczny i symboliczny. Oba święta od wieków głęboko wpisane są w polską tradycję i tożsamość narodową. Wiążą się z odwiedzaniem cmentarzy, spotkaniami w gronie rodziny i wspomnieniami o bliskich, których już z nami nie ma.
Cmentarze w całej Polsce przez te dwa dni rozświetla blask rozpalonych zniczy, których światło symbolizuje pamięć, wiarę i wdzięczność wobec tych, którzy już odeszli. Właśnie dlatego bardzo wyróżniają się one na tle jesiennego, coraz bardziej szarego krajobrazu, niczym swoiste wyspy światła. Jednakże ten żywy ogień rozświetla także inne miejsca – kapliczki, krzyże i figury przydrożne, czyli samodzielne, zewnętrzne obiekty związane z formami kultu religijnego lub znakami wiary, innymi słowy: małą architekturę sakralną, od wieków wplecioną w krajobraz kulturowy Polski.
Inwentaryzacja małej architektury sakralnej
Tak zwana mała architektura sakralna to zespół niewielkich konstrukcji o charakterze religijnym, silnie związanych z tradycją ludową i kulturową, pełniących funkcje pamiątkowe i symboliczne oraz będących miejscami kultu. Motywy ich wznoszenia i fundowania przez konkretne osoby czy całe społeczności bywały różnorodne. Najczęściej miały chronić przed złem, być miejscem pamięci (tragicznych bądź doniosłych wydarzeń), a przede wszystkim miejscem modlitwy i intencji wotywnej. Te obiekty to niemi świadkowie historii i pamiątka po naszych przodkach, łączące w sobie sacrum z tradycją i codziennością, przeszłość z teraźniejszością, a także kształtujące polską kulturę pamięci oraz religijny krajobraz Polski. Budowniczymi byli głównie lokalni rzemieślnicy, rzadziej stawiał je sam fundator. Zawsze jednak dominował styl ludowy, czerpiący z wyższych kierunków architektonicznych – baroku, klasycyzmu czy neogotyku.
Aby obiekty pobożności ludowej ocalić od zniszczenia i zapomnienia, najczęściej na poziomie regionalnym prowadzi się ich inwentaryzacje. Mimo upływu lat wiele z nich jest w bardzo dobrym stanie, ponieważ nadal stanowią ważne miejsce dla lokalnej wspólnoty, która czynnie o nie dba. Inne z kolei, nadgryzione zębem czasu, popadają w ruinę.
Inwentaryzacją obiektów sakralnej sztuki ludowej zajmują się najczęściej pasjonaci tej tematyki (historycy, archeolodzy, etnografowie lub hobbyści); bardzo często są to także zlecenia realizowane na polecenie gmin czy innych jednostek lokalnych. Zainteresowanie tematyką jest bardzo duże, w rezultacie czego powstają liczne prace naukowe, publikacje popularnonaukowe oraz niewielkie wydawnictwa w postaci albumów i przewodników. Często dane na ten temat można z łatwością znaleźć w Internecie. Nadal jednak wiele regionów Polski nie zostało jeszcze dobrze zinwentaryzowanych.
„Diabeł stoi na rozdrożu” – o miejscach, w których stawiano kapliczki
Warto zastanowić się, w jakich miejscach najczęściej stawiano kapliczki. Ich lokalizacja nigdy nie była przypadkowa – zwykle wiązała się z indywidualnymi historiami, wierzeniami i potrzebami społeczności. Kapliczki często pojawiały się w miejscach granicznych, oddzielających różne przestrzenie, na przykład pole od lasu czy wieś od pól. Najczęściej spotkać je można jednak na rozdrożach, skrzyżowaniach dróg oraz na krańcach wsi.
Dawniej wierzono, że właśnie na rozdrożach czai się zło – stąd powiedzenie: „diabeł stoi na rozdrożu”. Miejsca te budziły lęk, gdyż według wierzeń mogły w nich przebywać złe duchy, które chciały zmylić wędrowców lub sprowadzić na nich nieszczęście. Stawianie kapliczek miało więc funkcję ochronną i oczyszczającą – uświęcano przestrzeń, by zapewnić bezpieczeństwo sobie i swojej wspólnocie, a miejsca te stawały się „oswojone”.
Z czasem kapliczki zaczęły pełnić również rolę praktyczną – stawały się punktami orientacyjnymi, ułatwiającymi podróżnym odnalezienie właściwej drogi. W rozmowach często pojawiały się odniesienia do takich miejsc, np. „za krzyżem skręć w prawo”. Dzięki temu ludzie rzadziej błądzili, co dodatkowo potwierdzało ich znaczenie w krajobrazie i kulturze wsi.
Niektóre kapliczki wznoszono także w miejscach tragicznych wydarzeń – dawnych cmentarzy cholerycznych, miejscach zbrodni czy samobójstw – aby je uświęcić, oddać cześć zmarłym lub zapobiec nawrotom epidemii. Inne stawiano w miejscach objawień lub cudów, upamiętniając w ten sposób duchowe doświadczenia lokalnej społeczności.
Nieprzypadkowo wokół kapliczek i przydrożnych krzyży często spotykamy ogrodzenia. Ich obecność wyznacza granicę pomiędzy tym, co święte (sacrum), a tym, co codzienne i świeckie (profanum). Tego rodzaju wydzielona przestrzeń miała również znaczenie praktyczne – chroniła kapliczkę przed zniszczeniem, zwierzętami czy niepożądanym zachowaniem ludzi.
Drzewa pomostem między światami
Kapliczki często stawiano pod drzewami lub w ich otoczeniu. W wielu kulturach na całym świecie drzewa odgrywają istotną rolę symboliczną – postrzegane są jako łącznik między światem przodków (korzenie), światem żywych (pień) a niebem, które jest sferą boską (korona). Drzewo spaja więc trzy poziomy rzeczywistości i bywa uznawane za pomost między tymi światami. Można przypuszczać, że osoby wznoszące kapliczki nie zawsze były świadome symboliki drzewa jako pomostu między światami, jednak wybór takiego miejsca mógł wynikać z głęboko zakorzenionej, intuicyjnej potrzeby. Być może potrzeba ta tkwi głęboko w naszej podświadomości?
Kapliczki w wielkopolskich parkach krajobrazowych
W ramach działalności ZPKWW zajmujemy się nie tylko ochroną przyrody i edukacją przyrodniczą, ale także ochroną walorów krajobrazu kulturowego. Jednym z aktualnie prowadzonych działań jest inwentaryzacja obiektów małej architektury sakralnej na terenie Lednickiego Parku Krajobrazowego. Gromadzimy informacje na temat kapliczek, figur i przydrożnych krzyży. Naszym celem jest poznanie ich historii, popularyzacja ich obecności, a w razie potrzeby – podjęcie działań, które ochronią je przed niszczeniem i zapomnieniem. Mała architektura sakralna jest dziedzictwem kulturowym regionu, a także świadectwem dawnych pokoleń. Obecnie prace terenowe powoli dobiegają końca, a już wkrótce czekają nas rozmowy z lokalną społecznością, opracowanie zebranych danych i podsumowanie wyników. Na podstawie zebranych dotychczas informacji możemy już wyciągnąć pewne wnioski, choć jeszcze dużo pracy przed nami.
Co zatem możemy powiedzieć o kapliczkach znajdujących się na terenie Lednickiego Parku Krajobrazowego? Zebrane dane pozwalają stwierdzić, że dominują tutaj kapliczki w formie figury osoby świętej umieszczonej na kamiennym lub betonowym postumencie. Wśród nich najczęściej spotykane są wizerunki Maryi oraz Jezusa. Nieco mniej liczne są figury św. Wawrzyńca. Zinwentaryzowano także dwie kapliczki z figurą św. Antoniego z Padwy, jedną ze św. Hubertem i jedną przedstawiającą św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus.
Najstarsza z kapliczek powstała w 1881 roku, zatem za kilka lat będzie obchodziła jubileusz 150-lecia. Większość pozostałych obiektów wzniesiono w czasach powojennych. Podczas II wojny światowej często niszczono wszelkie formy kultu religijnego, natomiast po jej zakończeniu wznoszono wiele kapliczek, figur i krzyży. Działania te miały na celu nie tylko wyrażenie wdzięczności Bogu za zakończenie wojny, lecz także ponowne uświęcenie i oswojenie przestrzeni, która przez lata okupacji była pozbawiona symboli wiary.
Ciekawostką z terenu Lednickiego Parku Krajobrazowego jest nagrobek w formie figury Jezusa w cierniowej koronie, na postumencie z kolumnami, znajdujący się na cmentarzu w Sławnie. Grób należy do Maryanny Kalczyńskiej, która zmarła w 1911 r. Taką formę nagrobka można uznać za rzadkość i swego rodzaju osobliwość. Znajduje się on po lewej stronie, niedaleko wejścia na teren cmentarza. Przed tym samym cmentarzem można także podziwiać figurę św. Rozalii stojącą na kilkumetrowym postumencie – jest to najwyższy ze zinwentaryzowanych obiektów.
Można by pomyśleć, że kapliczki są jedynie świadectwem dawnych lat. Poznając małą architekturę sakralną Lednickiego Parku Krajobrazowego, dowiadujemy się, że niektóre obiekty tego typu mają zaledwie kilkanaście lat. Dowodzi to, że dla okolicznej ludności w dalszym ciągu ważne jest tworzenie nowych miejsc kultu, oddania czci czy wyrażenia wdzięczności. Wśród zinwentaryzowanych krzyży był jeden powstały dwa lata temu. Co ciekawe – znajduje się on w miejscu, w którym od dawna stał inny krzyż; odnaleźliśmy go zaznaczonego na mapie z 1957 r. Co to może oznaczać? Prawdopodobnie stary krzyż uległ zniszczeniu i został wymieniony na nowy dzięki zaangażowaniu społeczności. Może to świadczyć o tym, że dla ludzi wciąż ważna jest troska o miejsca święte.
Ponadto dowiadujemy się, jakie nabożeństwa odbywają się z udziałem zinwentaryzowanych obiektów. Powoli zbieramy informacje na temat tego, gdzie ludzie stawiają ołtarze na Boże Ciało, kto opiekuje się kapliczkami, a także jaką niosą historię. Okazuje się, że właśnie od mieszkańców dowiadujemy się najwięcej. Zdecydowana większość obiektów jest zadbana, tzn. znajdują się wokół nich kwiaty, znicze, wstążki i inne elementy świadczące o tym, że mają one swoich społecznych opiekunów.
Czym dla Was jest mała architektura sakralna? Czy jest czymś, co przyciąga Waszą uwagę, skłania do refleksji, a może wtapia się w lokalny krajobraz i nie wyróżnia się zbytnio z otoczenia?
Śladami wiary mieszkańców Lednickiego Parku Krajobrazowego – każda informacja jest cenna
A może Ty, drogi Czytelniku, wiesz coś ciekawego na temat kapliczek w Lednickim Parku Krajobrazowym? Być może jesteś w posiadaniu zdjęć sprzed lat, na których widnieją obiekty małej architektury sakralnej z tego terenu? Każda informacja jest dla nas niezwykle cenna i pomoże nam w opracowaniu wyników. Jeżeli zechcesz podzielić się z nami swoją wiedzą na ten temat, prosimy o kontakt mailowy na adres: patrycja.walczak@zpkww.pl.
Oprac. Patrycja Walczak, Natalia Marciniak-Musiał